jesień'05
str. 1



reportaże  strona główna


     

wprowadzenie od tłumacza

 

Pierwszy komandor stacji przylądkowej Jan van Riebeeck był fantastą. Na stanowisko zgłosił się w nadziei, że nagrodą za dobrą służbę będzie upragnione członkostwo w Radzie Indii, a potem może nawet godność Gubernatora Generalnego. Swoją funkcję pełnił przez dwie kadencje: od 1652 do 1662 roku. Jego marzenie się nie spełniło.

      Holenderska Zjednoczona Kompania Wschodnioindyjska nie chciała na Przylądku Dobrej Nadziei zakładać kolonii. Wolą ‘Panów Siedemnastu’ (zarządców Kompanii) było, by ‘Indyjska Gospoda Morska’ pozostała tylko i wyłącznie stacją zaopatrzeniową dla okrętów kursujących pomiędzy Holandią a Indiami. Rozbudowa tego przyczółka wiązałaby się ze zwiększeniem kosztów, koniecznością podwyższenia obronności, a co gorsze - oznaczałaby  zgodę na ‘wolnych obywateli’, którzy domagaliby się od Kompanii własnych praw.

      Podstawowym zadaniem podwładnych Van Riebeecka - funkcjonariuszy i pracowników kontraktowych Kompanii - było wybudowanie fortu i założenie ogrodu, a także, w miarę ‘potrzeb lub sposobności czasu’, organizowanie wypraw rozpoznawczych w głąb lądu i wzdłuż wybrzeża. Stacja miała stanowić żywnościowe i, w razie konfliktów, obronne zaplecze dla ‘odświeżających się’ w Zatoce Stołowej okrętów Kompanii.

      Początek był bardzo trudny - akurat zaczynała się zima: czyli okres długotrwałych, silnych deszczy i zimnego wiatru; chorzy i głodni Europejczycy umierali w płóciennych namiotach. Ciężka praca przy fortyfikacjach i przekopywaniu ziemi pod ogród, w którym nic nie udawało się wyhodować, sukcesywne zmniejszanie racji żywnościowych i bezowocne oczekiwanie na dostawę świeżego mięsa od koczowniczych szczepów Khoi-Khoi z Saldanii - wszystko to przyczyniało się do pogłębiania się nastrojów buntowniczych wśród ‘ludu’.

      Mimo tych początkowych trudności Van Riebeeck nie tracił zapału do pracy. W jego głowie bezustannie rodziły się zadziwiające, fantastyczne plany i projekty, a wszystko to ku chwale i ‘profitowi’ Szlachetnej Kompanii, której pozostawał lojalny bez względu na okoliczności.

      W 1657 roku, wbrew niechęci ‘Panów Siedemnastu’, pierwszym osobom nadano status wolnych obywateli. Byli to funkcjonariusze Kompanii, którzy mimo wygaśnięcia kontraktu zdecydowali się pozostać na Przylądku Dobrej Nadziei. W chwili zakończenia przez Van Riebeecka służby w Afryce Południowej kolonia liczyła 134 funkcjonariuszy Kompanii, 35 wolnych obywateli, 15 kobiet, 22 dzieci i 180 niewolników.

      Jednym z obowiązków komandora było prowadzenie dziennika służbowego, w którym dzień po dniu zdawał swoim przełożonym relację ze wszystkiego, co się pod jego rządami wydarzyło. Zapiski Van Riebeecka często opisują rzeczy prozaiczne i pozornie nieinteresujące, a struktury gramatyczne i konstrukcje logiczne riebeeckowego siedemnastowiecznego stylu urzędniczego tworzą niejednokrotnie barierę trudną do sforsowania. Ale wbrew temu wszystkiemu lektura tych dzienników jest fascynująca - może dlatego, że to wszystko wydarzyło się naprawdę i do tego tak bardzo dawno temu.

 

JAN VAN RIEBEECK

DZIENNIKI SŁUŻBOWE

pierwszego komandora stacji zaopatrzeniowej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej na Przylądku Dobrej Nadziei

FRAGMENT OD 25 WRZEŚNIA DO 13 PAŹDZIERNIKA 1652

 

wrzesień <anno> 1652

 

      25 dito [ditto - wł., to samo, jak wyżej - czyli tutaj: tegoż miesiąca], rano mgliście, pogoda spokojna, zauważono, że zeszłej nocy zbiegło czterech ludzi, mianowicie Jan Blanx van Mechelen, bosman na jachcie, oraz Willem Huijtjens van Maestright, marynarz, Gerrit Dircksz. [Dircksz. - skrót od Dirckszoon, czyli syn Dircka; podobnie w pozostałych przypadkach] Van Eltsen van Maestright i Jan Jansz. van Leijden, żołnierze przydzieleni tu na ląd, nie wiedząc dokąd poszli lub jakie mieli zamiary. Na co Szlachetny van Riebeeck wysłał szypra na ląd, by wraz z Radą przyjrzeć się sprawom i od tego i owego możliwie uzyskać informacje. Niektórzy z rozpowiadających o tym osób mówili tak otwarcie, że jeden Pieter Jansz. Brackenier, bosman przydzielony tu na ląd, powiedział dziś rano: "kotwica poszła, lina szybko podąży za nią; oni odeszli, za nimi prędko pójdzie wielu innych". Podobnie, tego ranka mówiąc w namiotach o tych, którzy odeszli, powiedział również: "chciałbym być z nimi", co poświadczone podlega rekwizycji odpowiednich przepisów prawnych. Wyżej wymieniony Brackenier nie chciał się przyznać do tego, co wykrzykiwał, wszystkiego się wyparł. Toteż na wszelki wypadek został do najbliższej okazji zamknięty w areszcie.

      Również dzisiaj przeczytano wobec ludu plakat, by spodziewano się dla zbiegów ustalonej w przepisach kary, a dla odkrywców ewentualnego spisku lub planowanej zdrady wynagrodzenia 50 guldenów dla winnych [zamieszanych] obok zwolnienia od kary, a dla niewinnych tyleż, a także awansu na pierwsze wolne stanowisko, etc., szerzej o tym do wglądu pod datą w książce plakatów ['t placcaetboek].

      W nocy dość mocno padało.

26 do., przy porywistych wiatrach pn.-zachodnich niewielkie postępy w naszej pracy. I lud zaczął już otwarcie szemrać z powodu nieustannej trudnej pracy przy fortyfikacjach i przekopywaniu użytków, jak również z powodu rozdziału żywności, gdyż dorsz się skończył i skutkiem tego, że cały dzień nie można złowić świeżej ryby, przez jej brak tylko dwa razy dziennie rozdzielane są posiłki, mianowicie rano krupa a wieczorem groch; podobnie się zdarzyło również dzisiaj, i nieuchronnie (nie pojawiły się majowe okręty z patrii) więcej będzie musiało się wydarzyć, trzeba zaoszczędzić dzień mięsny lub dzień sadła dzięki świeżej rybie lub ptactwu, by tychże wiktuałów (będących w ponad połowie zjedzonymi) na trochę dłużej starczyło, przeto mięsa i sadła (jak na razie żadnych okrętów z patrii ani zwierząt pochodzących od mieszkańców) musi starczyć do przybycia floty powrotnej z Indii, a jeszcze mniej grochu i krupy, których jest co  najwyżej nie więcej niż na dwa miesiące, i z chlebem też racje muszą zostać zmniejszone do 3 funtów tygodniowo - o czym wszystkim zostali oni (tyle należy im się wiedzieć) poinformowani i na ten czas jeszcze uspokojeni, przy jednoczesnym odczytaniu znaczących punktów z kodeksu ogólnego [generale articulbrieff], wobec którego, ze względu na cześć i przysięgę, należy (odnośnie racji żywności i napojów), zgodnie z wymogami czasu i sprawy, podporządkować się rozkazom ustalonym przez zwierzchników i jednak bez sprzeciwów pracować przy fortyfikacjach i innych potrzebnych sprawach, jak też czekać i podejmować wyprawy, również gdy wyniknie taka potrzeba lub sposobność czasu.

A także dla takiego szemrania koniecznie ktoś jest mąciwodą, najlepiej dla nas by było taką osobę wyśledzić a na koniec donosicielowi obiecać 2 dzbanki wina, a imię jego przemilczeć, by taki podżegacz mógł otrzymać zasłużoną karę. Także, miejmy nadzieję, że Wszechmogący raczy nam prędko przyjść w sukurs, czy to przez okręty z patrii lub zwierzęta, etc., od mieszkańców, jak również rośliny marchwi, rzepy, kapusty, etc. jeszcze niedawno będące w ziemi by służyły owocem za pożywienie, starając się w międzyczasie codziennie z błogosławieństwem złowić rybę, ale to właśnie nie zawsze przecież chce się udać, bo wczoraj złowiono około 100 małych leszczy i tyle samo cefali wielkości śledzia, na 2 dni do podziału w południe. A dziś znów będąc na rybach nie złowiono zupełnie nic, jednak staramy się jak najlepiej dodawać ludowi otuchy, by w pracy robić możliwie najmniej. Mimo to, jako że szemrania zaczynają się nasilać, godne rozważenia jest podwyższenie im dniówki ponad przydzieloną im stawkę, co zrozumiałe byłoby jako że przy non paresse [nie pojawianiu się]okrętów racje żywnościowe muszą zostać zmniejszone ze względu na braki w pożywieniu. Tak też módlmy się do Pana Boga, by udało się temu na czas zaradzić. Nie pozostawia to najmniejszej wątpliwości wobec ucieczki wzmiankowanych osób, że być może są zdecydowani i rzeczywiście mają złe zamiary; więc też podwoiliśmy warty i ustaliliśmy częste nocne patrole z zaufanych ludzi (tak przynajmniej mniemamy) by obserwowały i pilnie poszukiwały wszelkich konspiracji i spisków wśród ludu, celem możliwego zapobiegania dalszym niedogodnościom. Do czego Wszechzarządca raczy dodać nam swą pomoc. Amen.

Tymczasem zameldowano nam, że jeden Harmen Vogelaer van Lubeeck, kadet tutaj przydzielony, musi być mąciwodą w kwestii rozdziału i szemrania, etc., co wyraźnie dał zauważyć, złożono rozmaite poświadczenia, by tegoż (wpierw uzbroiwszy się w dobre papiery) przesłuchać i następnie uczynić co nakazuje konieczność i sposobność spraw prowadzących do większego spokoju.

27 do., deszczowo, burzowo, pogoda zmienna.

28 do., silny, suchy pd.-wschodni zimny wiatr.

Dzisiaj przesłuchano liczne osoby względem zbiegów i powyższego szemrania i dowiedziano się tyle, że wzmiankowany Brackenier, według własnego zeznania, przyznał się do tego, iż powiedział, że chciałby być ze zbiegami, jakkolwiek ironicznie. Lecz temu, że miał powiedzieć: "Kotwica poszła, a lina szybko podąży za nią", zaprzeczył wyraziście.

Tak też wyżej wymieniony Harmen Vogelaer wyznał, że powiedział między innymi: "jeśli ryba nie będzie rozdzielana razem z mięsem, tylko mięso i sadło będą oszczędzane dzięki rybie, to wolałbym, żeby już nigdy nie złowiono żadnej ryby lub żeby w rzece nie było więcej żadnych ryb". Za te a także liczne inne brudne słowa prowadzące do zamieszek wśród ludu Rada przyznała mu dla postrachu sto batów pozostawiając sprawę wzmiankowanego Brackeniera do odroczenia, a jego w areszcie, by w tym czasie zdobyć jeszcze możliwie najwięcej informacji.

W nocy szalała straszna burza z Pd.-Zachodu i zdawało się, że wywieje wszystko, co było pod stopami.

Niedziela, 29 do., ładna, bezwietrzna, słoneczna pogoda. Dzisiaj nasi asystenci z 9 innymi osobami, łącznie jedenastu, razem z Hotentotem, który mówi trochę po angielsku, weszli na Górę Stołową, gdzie rozpalili ogień, który widzieliśmy, na znak, że dotarli, co było bardzo trudne do wejścia i zejścia, a na górze równina porośnięta niewielką ilością zieleni, szerokości około 3 długości Damu w Amsterdamie, z nielicznymi kałużami świeżej wody.

30 do., ładna pogoda jak wczoraj, z lekkim podmuchem z Pd.-Zachodu. Dzisiaj lud przedstawił Szl. Riebeeckowi propozycję: że skłonny był ze względu na przychylną pogodę pójść na ryby, ale pod warunkiem obietnicy, że przydział sadła nie zostanie przez to wstrzymany, na co otrzymał odpowiedź, że owszem zostanie wysłany na ryby, jeśli starczy czasu, a Jego Szl. uzna to za odpowiednie, jeśli zaś chodzi o wstrzymywanie i oszczędzanie mięsa lub sadła lub innych wiktuałów, powinno być prowadzone odpowiednio do okoliczności czasu i sprawy.

W tym czasie zauważono przy plaży przed fortem dużo ryb, które z błogosławieństwem złowiono, najpierw za jednym zarzuceniem wyciągnięto ponad 1400 sztuk cefali, a szyper jachtu płynący w szalupie rzeką po trzcinę, empassant [znieksztalcone francuskie ‘en passant’ – po drodze] wyłowił jeszcze 1000 sztuk w 2 zarzuceniach, tak że teraz znów mieliśmy nadmiar, z czego dano dziś do rozdziału na południe i na wieczór, i wydano rozkaz by jutro w południe i wieczór uczynić tak samo, zamiast sadła i grochu, by ich trochę zaoszczędzić, mianowicie każdorazowo nieugięcie 300 sztuk na cały lud, przy czym każdemu mężczyźnie przypadną w posiadanie 3 ryby przeważnie na stopę długie; i choć jest to trochę wbrew woli ludu, jednak tak właśnie się to odbędzie, by, jako się rzekło, zaoszczędzić  naszych niderlandzkich wiktuałów na trochę dłużej, a także by okazać, że żadne prawo nie jest stanowione wolą zwykłego człowieka.

Intrum [w międzyczasie]przesłuchiwano znów wzmiankowanego Pietera Brackeniera, który nie przyznał się do niczego więcej ponad to, co dotychczas, nie uwzględniając zeznań złożonych przeciwko niemu; tym samym jego sprawa została odroczona do jutra.

 

październik <anno> 1652

 

      Adij [addì, a dì - wł., dnia], primo do., ładna, słoneczna pogoda ze zmiennym wiatrem w zatoce, tak jak wielokrotnie bywa, przebywający tam jacht ['Goede Hoope'] cierpi pn.-zachodni wiatr, a na wystrzał armatni dalej silny pd.-wschodni, a tu na lądzie spokojny i o zmiennym kierunku, do tego mało da się zrobić, jak wiatr wieje na zewnątrz.

      Dziś znów nasialiśmy trochę zielonego groszku, posiany 14 dni temu ładnie wschodzi, a ten zasiany jako pierwszy jest już całkiem dojrzały, jak również sałata głowiasta, która zawiązała nad wyraz ładne główki.

Asystenci, którzy wcześniej, po naszym przybyciu tutaj, byli za Górą Stołową w kierunku drugiej strony lądu na Południe, i tam znaleźli, według ich raportu, zatokę ładnie osłoniętą i pełną pięknych lasków, tak stwierdzili że dobrze by było zbadać to miejsce jeszcze raz, szczególnie że uważa się, że prywatne okręty portugalskie płynące do Mozambiku mają porty gdzieś za Zatoka Stołową, gdzie odświeżają  się w drodze tam i z powrotem. W wyniku czego sternik jachtu, jak również asystenci van den Helm i Versburgh, i trochę uzbrojonego ludu z Hotentotem Herrij [Autohumao lub Autoshumao , wódz Goringhaikona - jednego z ludów Khoi-Khoi, kilku słów angielskich nauczył się od Anglików, z którymi popłynął do Bantamu, miał również styczność z holenderskimi rozbitkami ze statku Nieuw-Haerlem], który trochę mówi po angielsku, jako przewodnikiem, zostali tam wysłani celem bliższego i dokładnego zbadania warunków w tejże zatoce i zalesienia, etc. Przybyli [to zdanie kończy się następnego dnia]

2 do., przed południem wszyscy z powrotem meldując, że wzmiankowana zatoka prosto na Południe za Górą Stołową jest bardzo dogodna i dostatecznie osłonięta od wszelkich wiatrów, około 1½ mili łukiem odnalazłszy do niej dostęp wiatru pn.pn.wsch. i pd.pd.zach. dopuszczający jedynie odrobinę pd.pd.zach. Jednak po powiedzeniu powyższego stwierdzili możliwość ukrycia się okrętów w pewnym zakątku, według słów wyżej wymienionego Herrij byli tu wcześniej Anglicy na dużym okręcie, z którymi przepłynął stamtąd do tej zatoki [Stołowej] i przez których to Anglików został wynagrodzony dwoma workami ryżu.

Znaleziono tam również bardzo piękne i liczne zagajniki z jeszcze zdatniejszymi, wyższymi, grubszymi i prostszymi drzewami niż te odnalezione kiedyś wcześniej około 5½ tysięcy kroków od plaży, zdatne do przewiezienia drewna wozami lub taczkami w stronę morza; a także bardzo piękną, świeżą, wpływającą do morza rzekę, na tyle szeroką i głęboką, że swobodnie można w nią wpłynąć łodzią na wiosłach, a jednak około ½ mili w górę trochę węższa i zarośnięta, choć według nich prowadząca prosto w las; chcąc spławiać drewno można by kierować się z prądem rzeki. Co jest jeszcze do zbadania.

Dziś, zważywszy że wyżej wymieniony Pieter Brackenier nie chce się przyznać do wypowiedzianych przez niego słów: "kotwica poszła, a lina prędko podąży za nią", a świadkowie podczas przesłuchania przyznali, że słyszeli tylko głos, a nie widzieli jak wypowiada te słowa, zostało postanowione przez Radę, by zwolnić go z detencji przysądziwszy mu na podstawie jego własnych zeznań, że wolałby być ze zbiegłymi osobami, trzykrotne zrzucenie z rei i sto batów przy maszcie; i by nie podburzał więcej ludu, umieszczenie go na jachcie, by tam dalej pełnił swą służbę.

Postanowiono również ustawić kotły na tran po tej stronie Soute-Revier [Słonej Rzeki] za wysoką wydmą leżącą w ujściu wzmiankowanej rzeki, by nie martwić się tu w forcie niektórymi chorobami powodowanymi przez dym i smród. I dla ochrony wzmiankowanych kotłów wraz z przylegającymi budynkami postawić na tejże wydmie małą redutę na jakieś 3 pręty w kwadrat, do pilnowania i zasiedlenia przez łowców wielorybów i wytapiaczy tranu, co ponadto pociągnie za sobą większe zabezpieczenie Zatoki Stołowej i szalup, które będą trzymane w rzece, jak również zapewni dobry widok na wieloryby i okręty, które mogą wpłynąć do zatoki, a także do ochrony tej zatoki, gdyby ktoś wbrew naszej woli przybił do brzegu łodziami, tak więc wszelkie dostępne wejścia będą mogły być przez nas ostrzelane z działa i obronione.

3 do., ładna słoneczna pogoda ze zmiennym wiatrem. Wspomniany wyrok wobec Brackeniera został wykonany.

W południe  dotarł w ucieczce podoficer i jeszcze 2 ludzi z jachtu (będący w Soute-Revier po trzcinę) i meldował że spotkali licznych mieszkańców, a przez 7-8 (sami będąc w pięciu) zostali przegnani przez rzekę, a swoich dwóch nieumiejących pływać towarzyszy pozostawili w szalupie; dlatego też wysłano tam 12-14 uzbrojonych żołnierzy by odbić i uwolnić szalupę i tamtych dwóch marynarzy, lecz dotarłszy do Soute-Revier napotkali 7-8 kobiet mieszkających przy nas Otentotów; które wykopywały sobie z ziemi korzonki na pokarm i widząc naszych przybiegły tańcząc, by okazać przyjaźń i poprosić o trochę tytoniu lub chleba.

W międzyczasie wyłoniła się z lasku jedna ze zbiegłych 24-go passato [ubiegłego miesiąca] osób prosząc o pozwolenie wejścia do fortu z zachowaniem życia, a krótko potem pozostali trzej, i razem jeszcze przed wieczorem wszyscy czterej weszli do środka; zgubiwszy żołnierzy, którzy według pogłosek byli w okolicy, a wysłani zostali za nimi i którzy powrócili godzinę po nich.

Tak przybyłych do fortu niezwłocznie zabezpieczyliśmy i jednego po drugim przesłuchaliśmy osobno. Lecz mówili wszyscy jednymi ustami, że uciekli z własnej i nieprzymuszonej woli w nadziei dotarcia lądem do Ojczyzny; lecz z powodu licznych wysokich i trudnych gór nie mogąc ujść więcej niż 24 mile na Wschód, zdecydowali się zawrócić i prosić o darowanie życia, wiedząc jak wielkie jest ich przewinienie. Ale zupełnie nie wiedzieli że jeden  namówił drugiego, ani też kto był prowodyrem, poza Janem Blanxem, który powiedział, że uknuli to razem z Janem van Leijen, a pozostali dwaj sami do nich przyszli i że jakiś czas temu przyśniła mu się złota góra, której zamierzali szukać i spodziewali się odnaleźć, a także więcej takich i tym podobnych niepoważnych i dziecinnych opowiastek; na co w pierwszym rzędzie zostali wszyscy czterej, każdy osobno, zakuci w kajdany i zabezpieczeni by nie mogli ze sobą rozmawiać.

4 do., jasna, słoneczna pogoda ze stałą pd.-wschodnią bryzą. Dziś po raz kolejny przeegzaminowano i przesłuchano wzmiankowanych fugitywów, którzy zeznali dobrowolnie, że planowali dotrzeć lądem do Mozambiku, a stamtąd dalej do Ojczyzny i że do takiej wyprawy zostali namówieni przez Jana van Leijen, jak on sam również przyznał, także że Jan Blanx (również to wyznający) dodawał im otuchy wskazując drogę, więc poniekąd wziął dowództwo; lecz około 24 mil stąd napotkawszy góry bardzo trudne i niemożliwe do pokonania, a także ponieważ morzył ich głód na skutek którego osłabli, Jan van Leijen (prowodyr) i Willem Huijtjens chcieli wracać, wtedy Jan Blanx powiedział: "pójdziecie razem albo was zastrzelę"; i jeszcze do następnego dnia, 30 września, razem wspinali się po górach, w tym czasie Gerrit  Dircksz. (nie widząc przejścia przez góry) skłonił się do powrotu, a że Jan Blanx nie odważył się iść samemu, również postanowił zawrócić i tak jeszcze wczoraj wieczorem sami pojawili się w forcie i błagali o darowanie życia - wszystko to dokładniej opisane w podpisanych zeznaniach.

Znaleziono przy nich również dziennik pisany czerwonym ołówkiem i prowadzony przez Jana Blanxa od odejścia czy wyruszenia stąd do 30-go do. [ditto], gdy razem powrócili, brzmiący słowo w słowo jak ukazuje zamieszczona poniżej kopia.

 

Kopia Dziennika  prowadzonego przez Jana Blanxa, a także Jana van Leijen, Willema Huijtjensa i Gerrita Dircksz., zbiegłych ze swojej służby tutaj 24 września odnośnie tego, co im się przydarzyło.

 

'W Imię Pana Jezusa Chrystusa.

 

Addí, 24 września wyruszając wieczorem z Przylądka de Boa Esperance , we czterech, Jan Verdonck van Vlaenderen, Willem Huijtjens van Maesrtight, Gerrit Dirscks. van Maestright i Jan Blanx van Mechelen, biorąc kurs na Mozambik, mając przy sobie 4 suchary i rybę. Niech Bóg raczy pozwolić nam przetrwać tę podróż. Również 4 szpady, 2 pistolety i psa.

      25 do., wieczorem, uszedłszy 7 mil, ujrzeliśmy idące na nas 2 nosorożce chcące nas unicestwić, ale Bóg nas uchował. Jan Verdonck utracił swój kapelusz i szpadę. Niewiele wcześniej nasz pies zapolował na jeżozwierza, od czego został zraniony w szyję, tak że uznaliśmy że od tego umrze. Na nocny spoczynek zatrzymaliśmy się przy strumieniu w imię Boże; widzieliśmy też 2 strusie. Musieliśmy się stamtąd tego samego dnia znów przenieść z powodu dwóch nosorożców, które na nas szły, następnie wybraliśmy plażę, do której szliśmy dwie mile. Urządziliśmy sobie posłania w pierwszej wydmie.

      26 do., rano znów wyruszyliśmy, wybraliśmy drogę plażą do Przylądka Augulius [prawdopodobnie Agulhas], uszliśmy około 7 mil. Naszym pierwszym posiłkiem były cztery młode ptaki, które siedziały w gnieździe i trzy jaja. Na nocleg zatrzymaliśmy się na plaży, gdzie nazbieraliśmy trochę skałodupców ['clipcont' - słowo występujące prawdopodobnie jedynie w tym dzienniku - rodzaj morskiego ślimaka; być może synonim do eufemistycznego w tym kontekście słowa 'klipkous' (dosł. 'skalna pończocha') - rodzaj małża, może chodzi o skałoczepy].

      27 do., szliśmy wzdłuż plaży 7 mil, wieczorem dotarliśmy do bardzo wysokiej góry przy morzu [prawdopodobnie chodzi o Hottentotshollandberge - wtedy uszli nie 21 mil holenderskich (ok. 84 mil angielskich), a około 35], którą musieliśmy przekroczyć; dlatego pod nią położyliśmy się na spoczynek do

      28 do., i zaopatrzyliśmy się w skałodupce, które usmażyliśmy i nawlekliśmy na linki i wysuszyliśmy, a także w kalebasy by wziąć w nich wodę.

      29 do., rano ruszając w drogę przez góry myśleliśmy przekroczyć ten zakątek, lecz jednak nie mogąc go przejść, Jan Verdonck i Willem Huijtjens zaczynali żałować, ale poszliśmy

      30 do., mimo wszystko dalej, do popołudnia następnego dnia, również Gerrit poczuł się zmęczony, a ja sam nie mogłem tego dokonać, dlatego postanowiliśmy zawrócić do fortu, w nadziei na miłosierdzie i łaskę.

 

'W Imię Boże."

 

(poniżej)

      'Po zapoznaniu się stwierdzam zgodność słowo w słowo z rozpoczętym przeze mnie dziennikiem prowadzonym przeze mnie od czasu mojego wyruszenia czerwonym ołówkiem. Na znak prawdziwości podpisałem to własną ręką w obecności Pietera van den Helm, księgowego, jak również Fredericka Verburgha, także księgowego, powołanych na świadków tego, dnia 4 października anno 1652.

(i podpisano) Jan Blanx, P.V.Helm, F.V.Burgh'

 

Wieczorem zaczęło bardzo silnie wiać, aż w nocy przybrała taka wichura z pd.-wschodu, że namioty rozerwała na strzępy; podobnież

      5 do., jeszcze silniej, toteż niczym innym nie mogliśmy się zająć prócz podtrzymywania na stojąco podporami naszych mieszkań, także wymiotło spod stóp całą rzymską fasolę i dużo zielonego groszku, mającego strączki i będącego w pełnym rozkwicie, i położyło pszenicę płasko do ziemi, przez dzisiejszy dzień wiał mocny wiatr do około 10 godziny wieczorem, kiedy to znów zaczęło się uspokajać.

      Niedziela, 6 do., miło, cicho, ciepła słoneczna pogoda. Dzisiaj pod wieczór z błogosławieństwem złowiono przy plaży około 2000 cefali i 200 roch [Rhinobatus annulatus], które będzie można w tym tygodniu rozdzielać w południe. Bogu niech będą dzięki za to błogosławieństwo.

      7 do., tak samo, ciepło, ładna pogoda i pn.-zachodni wiatr. Wieczorem było bardzo mgliście.

      Dziś po raz trzeci przesłuchano uwięzionych fugitywów, którzy dobrowolnie, poza cierpieniem żelaza [kajdan] i więzów lub ich groźbą, wyznali, najpierw Jan van Leijen, że Jan Blanx podczas ich podróży powiedział, że od Szl. Kompanii nigdy nie doświadczył niczego dobrego, tylko wszystko co najgorsze na świecie, i dlatego będzie się starał uczynić dla niej tyle szkody, ile tylko potrafi lub może, jak również Mistrz ['meester'  (skrót Mr.)- lekarz lub balwierz na okręcie; w tym wypadku obaj panowie pełnili funkcje chirurgów] Arien i Mistrz Cornelis, z nim, Janem Blanxem, wypili strzemiennego i za powodzenie wyprawy i także za jego, Jana van Leijens, zdrowie, na co Mistrz Arien zafundował 7-8 miarek ['mutsjens' (czapeczek), czyli ok. 0,7 - 0,8 l] wina, a Mistrz Cornelis ofiarował Janowi Blanxowi proch strzelniczy (by rozdać go między dzikich, którzy go schwytają i w ten sposób się uwolnić), podobnie starą brzytwę; jak również tenże Mistrz Cornelis chciał iść razem z nimi, ale Jan Blanx mu odradził, jako że miał wysoką pensję i nie musiał pracować; co wszystko potwierdził Willem Huijtjens jedynie oprócz tego, i nie wiedział że Mistrz Cornelis chciał iść z nimi; ale Gerrit Dircksz. powiedział, że Mistrz Cornelis jeszcze na odchodnym mówił, że skłania się do pójścia z nimi, ale przez powyższe odradzenie mu tego przez Jana Blanxa tutaj pozostał, co (usłyszawszy) wyznał również Jan Blanx i oświadczył, że jest prawdą; włącznie z tym, że ofiarował mu wzmiankowany proch strzelniczy i starą brzytwę; lecz temu, że pił z nim i z Mistrzem Arienem strzemiennego, zaprzeczył wyraziście, jak również temu, jakoby z ust jego padły słowa o czynieniu szkody Komp.

      Mistrzowie Adriaen i Cornelis wezwani w tej sprawie, po wysłuchaniu tego, wszystkiemu zaprzeczyli wyraziście, oświadczając że nic im o tym nie było wiadomo, a szczególnie o zamiarze ucieczki.

      8 do., mgliście, zimno i pn.-zachodni wiatr. Wybrano się do Panwi Solnej po trochę soli, którą dysponowaliśmy już w małej ilości. Dotarłszy tam nie znaleziono zupełnie nic, widocznie było zbyt zimno i słońce jeszcze zbyt słabe by zrobiła się sól, lecz w porze cieplejszej z pewnością będzie jej dosyć, tak, jak się postarać, tak dużo, że będzie można wyładować wiele okrętów rocznie i dogodnie przewieźć łodziami, jako że obecnie tak mało jest przybojów w pobliżu panwi solnej, tak więc łatwo byłoby tam ładować łodzie. Jednak jeśli nie zawsze jest tam spokojna woda, i z tego powodu trzeba by było użyć wozów, by przywieźć sól z panwi nad Soute-Revier, znajdującej się o około 1½  godziny  marszu stamtąd, można to dogodnie przeprowadzić wzdłuż plaży (piasek jest twardy).

      9 do., podobnie, mgliście, zimno z pn.-zachodnią bryzą. Znów w ciągu 3-4 dni 10-12 ludzi zachorowało na dyzenterię i trafiło do koi.

      Dziś ponownie egzaminowano uwięzionych fugitywów i każdego z osobna przesłuchano podczas interrogatorium, którzy głównie potwierdzili swoje poprzednie zeznania, a Mistrzowie pozostali przy swoim wyrazistym zaprzeczeniu temu, co więźniowie powiedzieli przeciwko nim i oświadczyli, że o ucieczce i zamiarach zbiegów  nic nie było im wiadomo i podobnie jak więźniowie oświadczyli, że prawdą jest wszystko, co zeznali a także że powiedzieli wszystko co wiedzą. W związku z tym Rada zadecydowała ich sprawę jutro zakończyć w imię Boże wyrokiem i każdemu udzielić zasłużonej kary zgodnie z popełnionym przestępstwem, jak szerzej w wyroku przy dacie wydania.

      Wieczorem przyszło pod fort kilku saldańskich Hotentotów [Goringhaiqua], na co straże podniosły niejaki alarm, podszedł do bramy Hotentot Herrij (ten, który trochę mówi po angielsku i mieszka pod naszą ochroną w swojej chatce po drugiej stronie rzeki pod północną basztą Reijger [nazwa pochodzi od jednego z okrętów, którymi przypłynęła załoga Van Riebeecka. Pozostałe to: Drommedaris, Walvis, Oliphant, a także jacht Gede Hoope]) z dwoma Saldańczykami i prosił, aby go wpuszczono, na co zezwoliliśmy. I ci sami, przychodzący do nas, poczęstowani winem i tytoniem tak, że 2 godziny później wychodzili od nas uradowani, zapewnili że w ciągu kilku dni nadejdą ich towarzysze z mnóstwem bydła, jeśli tylko mamy dość miedzi (nazwanej przez nich bras [ang. brass - mosiądz; brasses - przedmioty z mosiądzu i miedzi]). Więc pokazaliśmy im odrobinę, wobec której okazali wielką pożądliwość.

      Ci 2 Saldańczycy byli znacznie bardziej krzepcy i rześcy niż Zbieracze ['Strandlopers' - dosł. chodzący po plaży, zwani także ‘Watermans’, czyli Goringhaikona - lud Khoi-Khoi, który w wyniku walk plemiennych utracił bydło i utrzymywał się ze zbieractwa i rybołówstwa], którzy tu z nami codziennie mieszkają, ale jednak tego samego ubioru i mowy mający na ramionach obręcze z zębów słoni i rogi wplecione we włosy jak kauri u Maldiba [Malajów?] dla ozdoby, jak również miedziane bransolety i takież blachy wokół szyi i nic więcej prócz strusich jaj i pora lub młodej cebuli i czosnku, które my także znaleźliśmy rosnące tu dziko w obfitości i zamierzamy zebrać ich nasiona by uprawiać je przy forcie, tak jak to zaczęliśmy robić ze szparagami, szczawiem i gorczycą.

      10 do., wiatr i pogoda jak wczoraj. Rano do fortu przyszedł Herrij z jeszcze 12-14 Saldańczykami których podjęto łykiem lub dwoma wina i odrobiną tytoniu, a oni nas młodą cebulą i porem obiecując przyjść w ciągu kilku dni z dużą ilością zwierząt; wybierając się teraz do swoich towarzyszy by ich powiadomić o nas, że jesteśmy zaopatrzeni w miedź i tytoń by z nimi handlować; chcieli także przynieść partię zębów słoni i piżma lub też cybetu (które dali zobaczyć i powąchać) i wymienić na miedź i tytoń - do czego ich zachęcano z całą serdecznością i dobrym traktowaniem. W międzyczasie czyniliśmy co w naszej mocy by podnieść obronność fortyfikacji, w czym już znaczną przeszkodę znowu spowodowała rozpoczynająca się choroba, co, miejmy nadzieję (nadchodzące zwierzęta [bydło od Saldańczyków]), z łaski Boskiej ulegnie następnie poprawie. Amen.

      Dzisiaj wyżej wspomnianych uwięzionych fugitywów skazano wyrokiem Rady, mianowicie Jana van Leijen, jako prowodyra ucieczki, na przywiązanie do słupa i (dzięki licznym wstawiennictwom zwolniony razem z Janem Blanxem od kary śmierci) przestrzelenie kuli nad głową, jak też Jan Blanx, przewodnik, na przeciągnięcie pod kilem, także sto pięćdziesiąt batów chłosty, a ponadto razem z Janem van Leijen na dwuletnią banicję podczas której mają jako niewolnicy w łańcuchach wykonywać podłe i wszystkie inne brudne prace, a pozostałych Willema Huijtjensa i Gerrita Dircksz. van Eltsen, którzy dali się zwieść Janowi van Leijen by razem z nim pójść, jedynie na 2 lata banicji w łańcuchach jak poprzednich; a Mistrza Ariena z Mistrzem Cornelisem z powodu braku dowodów zwolniono z tego, co zostało o nich powiedziane przez więźniów i razem z Mistrzem Cornelisem wypuszczono z detencji i przywrócono wolność.

      11-ty do., pogoda i wiatr jak poprzednio. Wyż.wym. wyrok wykonano.

      12 do., pogoda i wiatr ut supra [jak wyżej, jak poprzednio]. Przyszło do nas około 20 Saldańczyków dających do zrozumienia, że właśnie wyruszają powiadomić o nas swoich towarzyszy by powrócić razem z bydłem i słoniami, prosząc każdy o strzemiennego i kawałek tytoniu, który otrzymali a także po łyku wina i serdeczną zachętę by przyszli do nas prędko z bydłem i wszystkim co mają, jako że mamy dla nich dość miedzi i tytoniu, mogą przybywać bez obawy, wobec czego okazali pożądliwość, i z tego powodu mamy nadzieję na rychłe powodzenie.

      Byli oni bardzo pożądliwi wobec chleba, którym chętnie byli częstowani, i wiele przyjaźni można w ten sposób nawiązać, lecz obecnie tenże już nam się kończy i trzeba będzie prędko zmniejszyć racje, ponieważ jeszcze przez 4 miesiące nie można się spodziewać odsieczy, ze względu na to, że jesienne okręty widocznie już przepłynęły, dlatego zamiast tego zostali oni zaszczyceni trochę większą ilością tytoniu; lecz powinno być tu trochę więcej chleba, ryżu i araku rocznie, zauważyliśmy, że może ich to do nas mocno przyciągnąć i uczynić nam oddanymi; zważywszy szczególnie również na to, że ciągle krzyczą iż Anglicy im ofiarowują całe worki z chlebem i dużo tytoniu i całe dzbany araku i wina - dlatego powinniśmy więcej przedsięwziąć by Anglików w tym pokonać i stać się milszymi dla tego narodu, tak więc chcemy ich odciągnąć z lądu do nas, bo przecież inaczej nie zdobędzie się zwierząt, które najwidoczniej wyniosą tak niewiele, że będzie można sobie pozwolić na poświęcenie odrobiny chleba, tytoniu i wina lub araku.

      13 do., brzydko, deszczowo i wietrznie z zachodu. Spożyto dziś pożegnalny posiłek ze zwierzchnikami jachtu [Goede Hoope] (szykującymi się do podróży), wszystko z wyhodowanymi tu na Przylądku kurami, nowym zielonym groszkiem, szpinakiem, trybulą, zieleniną, szparagami grubymi na palec i sałatami zawiązanymi tak mocno jak kapusta, każda główka ważąca grubo 1¼ funta, kapusta i korzenie zaczynają ładnie rosnąć, ale rzepa zasiana w nowym tłustym [chodzi o glebę] ogrodzie i ładnie wcześniej wschodząca już 2 razy została zniszczona, za co winę przypisujemy cebulce włosowej ['haerwortel' - niejasne, prawdopodobnie chodzi o pełzającą roślinę] (której jest tu pełno). Jednak w piaszczystym ogrodzie pod samym fortem rzepy rosną nienajgorzej, niektóre są nawet wielkości małej piłki do tenisa ręcznego ['kaatsspel' - holenderska gra skórzaną, wypełnioną końskim włosiem piłką wielkości średniego ziemniaka]. Tu się prawdopodobnie udadzą wszystkie owoce, jeśli tylko pozwoli się ziemi trochę poleżeć, skopie się ją 5-6 razy i nawiezie obornikiem. Także jęczmień (garść wysiana po naszym przybyciu tutaj) wypuszcza piękne, tłuste kłosy, i pszenica jak dotąd przedstawia się również ładnie, z którą zdobywszy doświadczenie mamy nadzieję osiągnąć sukces jeszcze przed przybyciem floty powrotnej [okrętów powracających z Indii do Holandii].

 

aneks - późniejsze fragmenty dziennika dotyczące dalszych losów ukaranych zbiegów

 

styczeń anno 1653

Primo dito, Nowy Rok, <…>

Dzisiaj, ze względu na liczne wstawiennictwa i po obietnicy poprawy uwolniono z łańcuchów osoby Gerrita Dircksz., Jana Blanxa i Willema Huytjensa, które były im przysądzone na dwa lata, ponieważ zostali uprzednio uznani za fugitywów.

<…>

luty anno 1653

      21 dito, <…>

      Dzisiaj doniesiono, że cielę (wczoraj zaginione ze stada) nie zostało zgubione, tylko zarżnięte przez Jana Blanxa i Willema Huytjensa, byłych fugitywów zwolnionych z łańcuchów za obietnicą dobrego zachowania, w lasku na wydmach za Górą Leeuwenbergh [Lwia Góra], gdzie sami jeszcze odnaleźliśmy 2 garnki i ich paleniska. Wezwawszy ich dzisiaj na przesłuchanie zrozumiano od nich i od innych, że popełnili to nie tylko teraz, lecz wielokrotnie wcześniej za wiedzą strażników krów i owiec, jeden czasem pozwalał zarżnąć cielę, a drugi z kolei znów czasem owcę, jak można wnioskować z zeznań i informacji zebranych dzisiaj, dlatego ich także zakuto w kajdany. Jednakże ze względu na potrzebę pracy nad fortyfikacjami Kompanii (do której jest mało zdrowych) a ci byli najbardziej krzepcy, zdecydowano zwolnić ich w ten poniedziałek za poręczeniem i kontynuować pracę do nadejścia floty z Indii, by potem znów wziąć ich sprawę i zdecydować, aby wyż.wym. praca ucierpiała jak najmniejszą zwłokę.

<…>

marzec <anno> 1653

Adij, primo dito, piękna, słoneczna pogoda, ciepło. Ubiegłej nocy znów ukradziono z ogrodu partię korzeni.

Jan van Leijen, zwany inaczej Janem Verdonck van Vlaenderen, były fugityw a obecnie lepiej się sprawujący, doniósł nam, że Pieter Artensz. strażnik krów i Roeloff Hendricksz. strażnik owiec, z Janem Blanxem, Willemem Huytjensem i Gerritem Dircksz., także byłymi fugitywami, i którzy teraz ostatnio zawinili kradzieżą krów i owiec, za co zostali aresztowani i znów zwolnieni za poręczeniem, zdecydowali w pięciu dziś (lub najpóźniej jutro) wieczorem uciec na jednej z szalup i z kilkoma owcami, do czego jego, Jana van Leyen, zaprosili jako szóstego, z zamiarem zawładnięcia galeotą [jednomasztowiec] i wyruszenia na niej. Za czym 3 pryncypałowie, mianowicie Jan Blanx, Willem Huytjens i Gerrit Dircksz., z przyjacielską pomocą na czas dostali galeotę i znów ich zamknięto, tak samo zamierzano uczynić powyższe z Pieterem Martensz. i Roeloffem Hendricksz. (będącymi w polu z krowami i owcami na wypasie), lecz gdy posłano po nich by do nas przyszli z pola, najwyraźniej coś zwęszyli, prawdopodobnie za podszeptem własnego sumienia, tak więc zamiast przyjść do nas wzięli nogi za pas; a przeliczywszy wieczorem owce stwierdzono brak 6, które widocznie ukryli gdzieś w lesie i uwiązali dla swoich planowanych brudnych celów. Toteż wysłano kilku żołnierzy za wzmiankowanymi osobami, lecz nie udało się ich odnaleźć.

<…>

      Niedziela, 2 dito, <…>

      Wspomnianych 2 zbiegłych łotrów wyniosło dziś w nocy sporą część korzeni z ogrodu; toteż znów posłano za nimi żołnierzy, lecz ci nie zdołali ich odnaleźć.

<…>

      10 dito, <…>

      Pod wieczór 2 zbiegłe osoby, Pieter Martensz. i Roeloff Hendricksz., z głodu powróciły do fortu, gdzie zostały aresztowane.

<…>

      14 ditto, <…> I dzisiaj więźniowie zostali poddani egzaminacji przez upoważnionych i przesłuchani podczas interrogatorium.

      15 ditto, pogoda i wiatr jak wcześniej. Dalej przesłuchiwano wzmiankowanych więźniów i zdobyto trochę więcej informacji. Pod wieczór zaczęło całkiem mocno wiać z pd.-zachodu.

<…>

      19 dito, rano bardzo ładna pogoda, dziś komandor [nie Van Riebeeck, a Demmer] i Szeroka Rada [Breden Raadt]floty powrotnej zeszli na ląd i przy tym bardzo łaskawie skazali złodziei krów i owiec, mianowicie 3 zrzuceniem z rei, stoma batami chłosty i rokiem w łańcuchach, a 2 również zrzuceniem z rei, 60 batami i ½ roku banicji i podłej pracy w łańcuchach.

<…>

      21 dito, <…> I powyższy wyrok został wykonany.






Jan van Riebeeck, Daghregister gehouden by den oppercoopman Jan Anthonisz van Riebeeck, Kaapstad, 1952-57, część I, pp.60-73, 111-112, 127-131


tłumaczenie - zuzanna morawiecka
ilustracje - anna dorota morawiecka

JESIEŃ 2005  str. 1


reportaż strona główna

wędrowiec © dziennikarze wędrowni