dziennikarze wędrowni







 reportaże    strona główna  




Poczwarka

jędrzej morawiecki, tekst
maciej skawiński, zdjęcia


 Ma być zapis pokolenia. Opowieść o rozpadzie subkultur, o prowincji, o braku środków, o ucieczce, o upadku mitów i o nowych mitach, o piwie, lufce, o trollach, bezrobociu, snach o pasażerskim pociągu. Tekst o szkołach, głodzie, o fabryce lnu, pracy w supersamie, o nerwowych gwiazdach, przyjaźni jak bambosz, o przedśmiertnych drgawkach. No i o poczwarce. Akcja rozegra się na czterech imprezach - emigracyjnej we Wrocławiu, kolektywnej w "Żulandii", jako i dwóch kameralnych - w "Urszulce" i lokalu "Pod Lipami". Imprezy przedzielą spacery po mieście i dwa odpoczynki w mieszkaniach bohaterów - po imprezach już przebytych. Całość zamknie dyrektor Murzyn, który spojrzy na Kowary z góry, z wysokości swego bloku, najwyżej położonego punktu w mieście. Pan Murzyn nada całej historii kontekst historyczno-kosmiczny i ukaże przed Kowarami dwie drogi. Dramatycznie postawionym pytaniem zakończy reportaż.



"Wszyscy są nastawieni na karierę, myślą że trzeba być przebojowym,
zarabiać tysiące. Dlaczego?"


 Co do formy - będą przerysowane dialogi, przerysowane opisy, zbyt jednoznaczne, niewiarygodne cytaty. Bo całe Kowary takie właśnie są - zbyt dosłowne. Ci którzy chcą uciec - mówią - niczym bohaterowie pozytywistycznej nowelki - że w Kowarach się umiera, że nie ma życia, nie ma przyszłości. Ci, którzy zostali z wyboru - powtarzają banalne z pozoru zdania o przyrodzie, ciszy, o drzewach, górach, zieleni, czystym powietrzu. Mówią proste słowa o zwykłych rzeczach. Bo Kowary są zwykłym miasteczkiem. Miasteczkiem, w którym jedni tracą pracę, drudzy uciekają, inni żyją nadzieją, przyszłością, marzeniem wielkiego miasta, marzeniem totolotka, marzeniem pracy za tysiąc złotych, marzeniem własnego mieszkania, pieniędzy na studia. Jeszcze inni wreszcie - żyją jak się da. Jak powie po imprezie w "Żulandii" jeden z bohaterów: "Tutaj ludzie się rodzą, kochają, umierają, rozchodzą, schodzą. Kowary nie są o nic uboższe. Kowary to nie koniec świata i nie koniec życia". Ale po kolei. Najpierw Zuza.




 Zuza siedzi na trójkącie.


 No więc Zuza. Siedzi i opowiada. Najpierw o Kowarach, które są teraz: "Jest las, jest spokój, są góry. Nie ma tylko pracy. Dlatego wyjechałam. Dlatego jestem tak szczęśliwa, że udało mi się wyrwać, że nie siedzę teraz i nie wyrzucam sobie - dlaczego nie próbowałam, dlaczego ugrzęzłam w Kowarach. Bo jak zachodzę do znajomych którzy zostali, pytam co słychać - wszyscy powtarzają, że chcą uciec, że tu jest tylko śmierć, ohydna wegetacja, że nic się nie dzieje, że można tylko pić". Tyle w górach. A we Wrocławiu będzie wieczorem impreza. W bloku za komendą wojewódzką spotka się młoda kowarska emigracja. Będą wspominać, imprezować, siedzieć pod ścianami, płynąć, wymieniać informacje - kto został na miejscu, kto wyjechał do Poznania, kto do Warszawy, kto nie wytrzymał i wrócił. Na razie jest jeszcze dzień. Wrocławski "trójkąt bermudzki" - niegdyś lumpenproletariacki, mroczny, teraz ucywilizowany, rozbity nowymi plombami, szkłem, żelazem. Zostały podpiwniczone sklepy, lumpeksy, kilka pękatych knajp, komisariat, tańsze mieszkania pod wynajem dla studentów. Zuza dolewa herbaty, mówi o Kowarach, których już nie ma: "Najpierw były ogromne bloki, góry, doły, wykopy, rury na wierzchu. Dziki świat, wielki plac zabaw. Potem zeszłam do piwnicy, zostałam metalem. Długie włosy, czerń, zgrana paczka. Schodziło się w podziemia, słuchało muzyki, gadało. Miłości, rozstania, plotki. Złamane serca, wszyscy się mieszali. Ogniska, kłótnie, pojednania, dżemolady. W dobrym tonie były ucieczki z domu. No i "spiny" z depeszami. My mieliśmy "kanały", oni "centrum". "Centrum" to główny deptak, "kanały" - boczne uliczki. Walczyliśmy, w końcu przyszedł rozejm - spotkaliśmy się na ulicy - dwie grupki, pośrodku nasi przywódcy - podali sobie ręce, cyna na twarzy, rozmawiali. Doszli do porozumienia - nie będziemy się dalej naparzać, już z tego wyrośliśmy. Tak było w ósmej klasie. Potem przyszło liceum. Zostałam dyskomułem - totalna jazda w drugą stronę. Stałam się towarkiem. Tydzień wyglądał tak: wstawałam - <<Ja pierdzielę, dopiero poniedziałek. Jak daleko do soboty>>. I szykowałam się przez te pięć dni, żyłam już weekendem, dyskoteką w <<Dywanach>>: <<A może ten będzie, a może tamten nie przyjdzie. Boże, jak bym chciała, żeby przyszedł, jak świetnie będziemy się bawić>>. Strojenie, pindrzenie, gadki z facetami. Kosmos. Nie chodziło nawet o to, żeby się zabawić. Cel nadrzędny - porozmawiać z kolesiem, potem się tym szczycić - <<ten za mną szaleje, znam tego i tego, ja z nim gadałam, a tamta nie, a ten mnie zauważył...>> Ploty. Bo w Kowarach do tej pory jest straszne plotkarstwo. Wymyślają, rozpowiadają. Mieszają się, jak dzicy. Potem bójki, niesnaski. Ktoś się ukrywa, nie chce wyjść z domu, bo zabawił się z czyjąś dziewczyną. W Kowarach łatwo się znaleźć. Teraz wszystko poszło w jeszcze bardziej ostry zakręt. Dziewczyny robią wszystko, żeby wyglądać. Dziewczyna, która ma jakiś defekt urody to porażka. Musisz mieć ekstra ciuchy, ekstra włosy - nie wystarczą naturalne. Dziewczyna, która wygląda - ma natychmiast naokoło siebie facetów, którzy ją po Kowarach wożą, stawiają drinki. Czasem też wymagają. Zaszłam niedawno do <<Dywanów>> - wszystkie panny miały symbol dolarka w oczach. Pazury, szpile, dekolt po pępek, bioderko. Szesnastolatki. Wkoło gówniarze z żelem. Prócz tego dwudziestopięciolatkowie - przyjeżdżają na podryw, wyrywają te szesnastki, siedemnastki. Bo jak panienką zainteresuje się taki starszy, to ona jest przecież w siódmym niebie. Co więcej o dzisiejszych Kowarach? Kilku moich kolegów z ekipy metalowej weszło w jakąś <<mafię>>, paru siedzi w więzieniu. Pogmatwali sobie życie chłopaki. Mają po dwadzieścia lat, narobili dzieci, kompletnie bez głowy, bez warunków do tego, by żyć z kobietą, zakładać rodzinę. Zaczęło się - narkotyki, kradzieże samochodów. Byłam przerażona,  wróciłam, patrzę - co to jest - to mają być moje Kowary? Kiedyś tak niewinne, a teraz <<total>> - jakaś mafia, porachunki, kogoś zastrzelono. W Kowarach wszystko widać - nawet, jeśli nie chcesz zobaczyć. Widać w miasteczku wszystkich - od tych, co tylko się napierdzielają, przez tych którzy uciekają, po takich, którzy fajnie ułożyli sobie życie".




 Murzyn siedzi na imprezie.


 Jarek Murzyn. Siedzi na imprezie emigracyjnej. Tej za wojewódzką komendą. Zwykła studencka impreza, żaden tam wielki zjazd diaspory. Tak się po prostu złożyło, że zeszli się akurat ludzie z Kowar. Rzucają słowa, sączą piwo, niektórzy palą, dobijają, wirują, lądują, opowiadają, malują obraz ojczystego miasta: prócz "Dywanów" jest więc jeszcze "Ameryka" - droższa, mniej dyskotekowa, jest też w Kowarach rondo, deptak, wkoło tańsze knajpki do których chodzą "trolle": "niscy, czerwone kinole, poranne piwo jak mycie zębów, nie, właściwie nie <<trolle>>, a <<elfy>>, niech choć tyle z życia mają, że z ładniejszej bajki, <<elfami>> ich nazwijmy". Jest odległy o siedem kilometrów Karpacz, garstka zbłąkanych turystów, wyżej sztolnie, dawne kopalnie uranu, jest liceum, upadłe zakłady i zgorzkniali dwudziestoparolatkowie. Zuza: "Panna skończyła w Warszawie szkołę ekonomiczną, rzygać jej się chciało stolicą, wróciła do Kowar, miała doskonałe referencje. Pół roku szukała pracy. W końcu napisała oferty do Poznania, Wrocławia. Wyjechała. Porozjeżdżali się wszyscy po Polsce, po świecie, na głęboką wodę. Żadna tam Jelenia Góra, w Jeleniej też potężne bezrobocie. Uderzyli do Poznania, Warszawy, na wybrzeże - byle do dużych miast. No i do Wrocławia. Tu nie jesteś sam. Spotkasz ziomala - wiadomo - przyjaźń jak bambosz. Wszyscy się znają. Wszyscy imprezują. No i wszyscy mają ten sam problem - kasę - jak wszędzie. Chodzimy zdołowani - myślimy - jak zdobyć szmal. Bo jest dopiero dziesiąty, a do końca miesiąca zostało pięćdziesiąt złotych. Ząb się ukruszył, trzeba było wywalić kasę na leczenie, na żarcie nic nie zostało. Padł blady strach na ludzi. Co dalej? Jak znajdziesz robotę, zaczynasz zasuwać. Widzisz - miała być kultura, wielki świat, a jest harówa, błędne koło. Pracujesz, żeby żyć i studiować, ale czasu zostaje tylko na pracę. Pada mit wielkiego miasta. Bo bez kasy nie ma nic. Do teatru nikt cię za darmo nie wpuści. Do kina - to samo. Nie pamiętam, kiedy byłam ostatnio na jakimś przedstawieniu, seansie".






 Bartek siedzi w domu.


 Bartek Grabowski. Wrócił do Kowar, ale tylko na chwilę. Przyjechał do rodziców na Święta. Siedzi w pokoju na górze, tonie w różu, wizerunkach lalek barbie, plastykowych fontannach, popowych plakatach, kilimach z matką Boską, muzyce house. Pokazuje zdjęcia z kowarskich imprez - najpierw z "Działkowca": "Ten barak to nasze sanktuarium: uniesienie, tańce, dzikie orgie, tu wyżywały się nasze hormony. Wystarczyło wpłacić dwieście złotych i wynajmowałeś całą salę. Tu widać podium - takie jak na wielkich dyskotekach. Wygląda jak zwykły stół, ale to prawdziwe podium właśnie, tu się tańczy. Ci dwaj bez koszulek prezentują  kowarski striptiz. Tańczą, tańczą, ten co patrzy - je tylko ryby, bo ryby nie czują bólu. A to nasza prawdziwa żulerka, bluza z kapturem, siedzi, wbija numery na kasie, wszyscy ją kochają. Ostatnia jej nauka to kursy przygotowawcze do pracy w "Sesamie". Tu widać pokaz slajdów - ukradłem je z fizycznego gabinetu - dyska, na ścianach mars, gwiazdy, te sprawy. Potem puszczałem slajdy z poprzednich imprez - wszyscy tańczyli i widzieli siebie sprzed lat. Tu robiliśmy szampana drożdżowego, strasznie śmierdział. Tu widać koleżankę, która później została nauczycielką niemieckiego - nie chodzi już do "Działkowca", bo może tu spotkać na zabawie swoich uczniów. Ci dwaj próbują ponoć od wielu lat studiować, ale nie za bardzo im to wychodzi, bo są bardzo mądrzy, a mądrość tę rozwijają zwyczajowo przy piwie. Te zrobiły telewizyjną karierę. A to ten, co zawsze oblewa wszystkich szampanem, teraz akurat tańczy. Ta zaszła w ciążę z chłopakiem tej. A jak siostra tego w czerwonym kubraczku chodziła z chłopakiem, z którym chodzi teraz ta, to siostra tej rudej, co była kiedyś jej dobrą przyjaciółką, zaczęła podejrzewać, że pewnie muszą spać ze sobą, to rzuciła ją na ścianę na klatce schodowej, potem ryczała, wielki skandal. Tu widać przepicie, wszyscy leżą na skrzyniach, tu oczyszczenie, pokuta, poranne porządki, tu już po sprzątaniu - grupka zaczyna post-imprezę od nalewki - pięcioosobowy zgrany kolektyw. Tu widać jeszcze większy skandal - bo tu chłopaki takie są, że jak na drugi dzień wytrzeźwieją, to w sprawach damsko-męskich okazują się bardzo ciency. A tu - ona rzuca w niego, że z kimś tańczył - potem on rzuci w nią - przypomni, że była w stringach na dysce we Wrocławiu. A tu dobry człowiek - siksy obrzydliwe, lecą na jego samochód, on jakiś taki wrażliwy. Ten z kolei jechał na rowerze i walnął go samochód. Ten po jednej imprezie, jak wracaliśmy - powiedział: <<pokażę wam sztuczkę>>, skoczył na twarz, wbił się w asfalt, położyliśmy go na ławkę, zaczęliśmy czyścić. Smarował twarz maścią przez pół roku. Ci zrywali ze sobą tysiące razy, rżnęli wszystko, co popadło. Tu znów grupa sprzątających. Z tyłu: <<Szczęść Boże młodej parze>>  - pozostała dekoracja z jakiegoś wesela, stąd te balony, bibuły. Tu się ludzie rozchodzą się do domów. Ta pracuje w sklepie, coś zaocznie studiuje. Ta wyemigrowała do Wrocławia. Ten na filozofii, ta na filologii, wszyscy wyjechali, wszyscy, których widać na zdjęciach".




 Wszyscy siedzą w Żulandii.


 W "Żulandii" będą siedzieć wieczorem. Spotkają się ci, którzy w Kowarach zostali, ci którym nie udało się wyjechać, ci którzy wrócili na chwilę. Na razie jest wczesne popołudnie, Grzegorz Schmidt niegdyś stały bywalec "Działkowca" - teraz miejscowy nauczyciel angielskiego - oprowadza po Kowarach: "Tu widać właśnie <<Żulandię>>, ale do spotkania parę godzin, teraz trzeba iść do góry, ten różowy garaż to dawna sala prób, tu, gdzie widać to osiedle, kiedyś była budowa, bawiliśmy się tu w wojnę, skakaliśmy po fundamentach, raz nawet kawę <<inkę>> buchnąłem z zaplecza, chciało się żyć. Teraz dalej do góry, sosnowym lasem, potem przez brzozy, za dużo brzóz, zmieniają kwaśność gleby, za dużo białych drzew w Kowarach, za lasem będzie linia kolejowa, z piętnaście lat temu zlikwidowano linię pasażerską, tory słabe, jakiś pociąg się wywrócił, wszyscy potem opowiadali. Teraz las, zejście w dół, na tej polanie po lewej rosną grzybki, dzieciaki zjeżdżają się tu z całej okolicy, chłopaczki z podstawówki rozgarniają trawę, zbierają, sprzedają  po dwadzieścia 20 groszy za grzybka, a w Jeleniej jeden chodzi po pięćdziesiąt.






 Niedawno rozegrała się tu taka scenka: łebki grały w piłkę, jeden nagle się zatrzymał, piłka w grze, a ten oczy w dół, stoi jak słup. <<Co ty, kurwa!>>, powyzywali go, podeszli, ten zaczął się tłumaczyć: <<nic, nic, myślałem że to halucynki, gramy dalej>>. Teraz znów las, wzgórze, stąd widać miasto przecięte rzeką, cztery kamienice mieszczańskie, ewenement na tak małe miasteczko, Kowary znane były z kuźni. Legenda głosi, że byli tu rozbójnicy, którzy napadali na okoliczne wioski. Herszt bandy zgubił raz podkowę, pojechał sam do kuźni, kowal go rozpoznał, trzasnął młotem, zabił zbójcę. Koń się spłoszył, zaczął uciekać, a przecież uciec nie mógł, jakby wydarł w lasy, dobiegł do rozbójników - samotny koń, bez pana, rozbójnicy od razu by skumali w czym rzecz. Kowary przestałyby istnieć. Kowal wziął więc drugi zamach młotem, walnął konia, sprawa ucichła, rzemieślnik uratował miasto. Teraz w dół, po lewej płynie rzeczka Malina, dalej mostek, pozostałości wioski Miedzianka. Śmietnisko, można wykopać porcelanowe kapsle butelek - tyle pozostało z dawnej apteki. Po prawej widać ośrodek policyjny, chodziliśmy tu na piwo. Naprzeciwko dawny podświetlany stok narciarski dla milicjantów - to jeszcze z czasów kowarskiej świetności. Teraz świateł nie ma. A w tę górę uderzył w 1944 roku niemiecki samolot. Wracamy do centrum. Ot i nasze miasto. Kilka lat temu przyjechała do Kowar telewizja, akurat topniał śnieg, miasto płynęło brudem, szarością. <<Małe ojczyzny>>, czy coś - mieli portretować lokalną społeczność. Chcieli pokazać fabrykę dywanów, a ta akurat zaczęła zwalniać ludzi, miasto popadło w marazm. Dziennikarze pytali przypadkowych mieszkańców, <<co by pan tu chciał zmienić?>>, a przechodnie odpowiadali <<co zmienić? Wyprowadzić się stąd>>. Dziennikarze nie dawali za wygraną: <<Z czego są znane Kowary?>>. <<Z morderstw są znane>>. Poszło w telewizji, wszyscy zaliczyli jeszcze większy dół. W tej dolince po prawej stronie szły tory kolejowe z zakładów, teraz zostały rozebrane. Tu był przystanek pasażerski. A ta smuga przed nami to tory czynne - chodzi tędy czasem towarowy - cysterna, jakieś materiały ropopochodne, zdarzało się złapać lokomotywę na stopa. Często miewam sny, że jadę starym pociągiem, parowozem, piękne sny, że jadę przez Kowary i patrzę - dawne kamienice, ludzie, słońce, chodzą jakieś warsztaty, zakłady, a po torach jadą pasażerskie pociągi". Górą leci samolot. Spod śniegu wyłaniają się podkłady, linie oblodzonych szyn, droga prosta, jasno oznaczona, po torach dojdziesz nawet po sześciu piwach.



Wróciłem, ale tylko na chwilę.
"Wróciłem, ale tylko na chwilę."

 No więc wieczór. "Żulandia". Siedzi Jarek Murzyn, trzy Małgorzaty, Amelka, Grzegorz, Bartek, Paweł Pawlicki, Magda... W kącie gazowy piec, nad głową trzepocze plandeka, w ręku piwo, pod nogami beton. Muzyka, rozmowy, chlupot, błyska bursztynowe oko, znów rozmowy, szelest kurtek, słowa płyną w brezentowym balonie knajpy. Małgorzata Musiatowicz chowa się za żółtym szkłem, poprawia okulary, tłumaczy, że w "Żulandii" czujesz, że żyjesz, a żyjesz raz na miesiąc, bo raz na miesiąc jest w Kowarach wspólna impreza, co miesiąc zjeżdżają się emigranci, przychodzą miejscowi, odżywa dawna paczka. Dobrze jest wieczorem. W dzień nie ma nic. Nie ma nic w Kowarach, bo nie ma przyszłości. Przyszłości nie ma, bo nie ma pracy. W Kowarach jest największe bezrobocie w Polsce - tłumaczy ruda Małgorzata, mówi tak jak mieszkańcy wszystkich polskich miasteczek, wszyscy tłumaczą, że właśnie u nich najgorzej, "największa bieda, największe bezrobocie, jedno z największych" - powtarzają tego samego wieczora w wielu innych knajpach, powtarzają na wsiach, w miasteczkach górskich, na Mazurach, w lubuskiem, nad morzem. Znów piwo, nie za dużo, kilka szklanek na stół, spokojna, skromna impreza. "Oni kochają to miejsce, dwadzieścia parę lat tu przeżyli, ale chcą przeżyć więcej, a tu już więcej nic nie ma. Gwiazdy chcą zostać gwiazdami" - mówi Małgorzata Przędzak, która sama wystąpiła w "Szansie na sukces", teraz dojeżdża na próby do Jeleniej Góry, śpiewa w zespole. "Koniec, z piwem, koniec, zamykamy, jeszcze jedno, jedno tylko, na wynos, proszę" - ktoś krzyczy, a Amelka, siostra Bartka słucha, wychodzi, mówi: "Tu wręcz należy mieć problemy, należy upić się na smutno, nie wypada się cieszyć. To się samo nakręca, oni sami w to wchodzą, głębiej coraz. Marzą o mieście, o karierze, ale nie mogą pojąć, że taki sukces odnosisz kosztem samego siebie, że stajesz się trybem, małym elementem w wielkiej maszynerii. Przyjaciółka zostanie menedżerem restauracji. Co z nią będzie? Może znajdzie się w jakiejś ekonomicznej sekcie, może się wkręci, może już nie wróci do Kowar?". Stukają puste kufle, trzaska lód, na niebie gwiazdy giną za chmurą. Jutro spadnie śnieg.




 Małgorzata siedzi w Ameryce.


 Dokładniej - przed "Ameryką". W środku jest tylko pani z białym pudlem, trzech działaczy sportowych i barman. Małgorzata czeka na zewnątrz, przed knajpą. Nad lokalem wisi amerykańska tablica rejestracyjna, statua wolności obramowana konturem papierowej choinki, doklejona gwiazda betlejemska. Naprzeciwko pusty cokół po peerelowskim pomniku, obok lśniąca tabliczka - "Karpacz 6 km.". Dalej sklep zoologiczny i Kominiarska Spółdzielnia Pracy. Na miasto rzeczywiście spadł śnieg. Małgorzata zakłada znów swoje żółte okulary, opowiada, wspomina szkołę: "W liceum klasa w połowie składała się z bogaczy, w połowie z biednych. Bogaci? Jedna właśnie przeszła po ulicy, moja była wychowawczyni. Bogaci to lekarze, kupcy, nauczyciele. Biedni to bezrobotni. Po liceum dostałam pracę w Karpaczu. Zarabiałam 400 złotych na rękę, za cały miesiąc, siedem dni w tygodniu. Raz miałam dzień wolny, chciałam się wreszcie wyspać, nagle telefon - czy przyjadę. Nie powiem przecież, że nie. Dojeżdżałam stopem. Ciężko, ale były dobre strony - mieliśmy alkohol za darmo, zachodzili znajomi. Moja koleżanka ma gorzej - pracuje dalej w Karpaczu, ale niczego nie podpije - ze wszystkiego ją rozliczają. Dostaje miesięcznie 300 złotych. Ale to też nieźle, utrzymała się, mimo że w górach jest coraz mniejszy ruch, nie potrzebują ludzi. Ja sama muszę wyjechać - pójdę na marketing i zarządzanie na Akademii Rolniczej. Do Kowar nie wrócę" - kończy ruda Małgorzata i idzie na pocztę.




 Inżynier Giller siedzi zaś w bloku.


 Zanim o inżynierze - spójrzmy na miasto. Najwyższy czas to powiedzieć - Kowary są piękne. Być może z biedy, ale piękne - nie skażone plastykiem stylizowanych latarń, podświetlonymi zabytkami, knajpami dla bogatych turystów, wszechobecną równiutką kostką, kikutami elegancko przyciętych drzew, plastykowymi oknami, nową farbą zabijającą upływ czasu. Jest za to rzeka, jest most, jest mikroskopijne rondo naprzeciw kościoła, na rondzie dziewczyny zamarłe w bezruchu, zawsze te same, zawsze siedzą na ławeczce, zawsze na coś czekają, dalej bulwar, starszy pan, co przejeżdża na jawce na deptak, na deptaku są też i inni, niosą zakupy, snują poranne rozmowy: "to co, wypuścili go? Tak, dziś w nocy wyszedł", dzwon kościoła, "ładna beretka! Dziękuję", "a odkurzacz skąd? Od szwagra, trzeba tylko taśmą skleić, pękł, ale chodzi", "A pani co tak ładnie wygląda? Z Jeleniej wracam, od fryzjera",  ludzie idą powoli, zamierają, przystają, gawędzą, a bulwarem przechodzi Elvis, Elvis Presley żyje, zamieszkał w Kowarach, idzie głównym deptakiem, trzaska butami o chodnik, brylantyna, czupryna czarna, to on, musi być on, a może fryzura tylko, może złudzenie, nie wiadomo, nie dogonisz, schował się już w jakiejś bramie, znikł, teraz w bramie stoją tylko czterej obywatele, życzą zdrowia, smakują, dyskutują.



"Raz na miesiąc czujesz, że żyjesz."


 Kto jeszcze jest w Kowarach? Pięciu skinów - młodzi, podobno bardzo delikatni. Metalowcy znikli. Punków też już nie ma, bo jak ktoś był w Kowarach punkiem, to - jak mówi Bartek - ma teraz pod trzydziestkę i albo pije, albo ogląda brazylijskie seriale. Bartek mówi jeszcze, że po lewej widać nowy przystanek, bardzo elegancki, że za przystankiem są bloki, a w jednym z bloków mieszka inżynier Giller wraz z córką, że on inżyniera i córkę przedstawi i rzeczywiście - naciska na dzwonek, wchodzi, przedstawia inżyniera wraz z córką. Córka studiuje marketing, została Miss Karkonoszy, zaraz zrobi ojcu awanturę. Ale najpierw sam inżynier - Artur Giller: "Córka chętnie by wyjechała, tylko że nie ma dokąd. Teraz jest dno, większej beznadziei być nie może. Teraz może być tylko lepiej. W Kowarach w latach 50. była oaza dobrobytu - kopalnie przemysłowe, ruda uranu. Górnicy nie wiedzieli co kopią, żyli krótko, ale dobrze. Było mięso, wszystkiego pod dostatkiem, kilkakrotnie wyższe zarobki. Do tej pory rozbijają na barbórkę beczkę piwa, ale kiedy ostatnio do nich zaszedłem - parę już lat temu - pozostał tylko jeden górnik, reszta to naziemni - administracja, kierowcy. Upominają się do teraz - że zdrowie stracili, że pylica, że włosy wychodzą, ale to już staruszkowie. A miasto rozwinęło się właśnie dzięki kopalniom uranu - wtedy wybudowano to osiedle, wtedy powstał dom kultury, na którym do tej pory widać płaskorzeźby: robotnik z młotem i robotnik ze świdrem, wtedy stanął Wojków: cztery bloki dla radzieckiego naczalstwa - osobno łazienki, osobno ubikacje, wszędzie parkiety, duże pokoje. Pracy było w mieście pod dostatkiem, mieliśmy nawet drugoligową drużynę piłkarską - Olimpię Kowary. Potem między Krzeczyną a Kowarami miały stanąć szklane domy, zupełnie jak z powieści Żeromskiego. Pomiędzy szkłem miał chodzić tramwaj - wzdłuż szosy. Za Gierka pojawiła się kolejna wizja - supernowoczesne dacze letniskowe. Życie zweryfikowało marzenia: nie ma tramwaju, nie ma szklanych domów, nie ma dacz. Początek upadku zakładów to okres po stanie wojennym. Zakłady zaczęły się coraz bardziej kurczyć. Była fabryka porcelany, fabryka maszyn, fabryka filców, duży ZBM, oddział PSS, dywany. Teraz wszystko padło, albo pada. Ktoś rzucił w miasteczku hasło - przerzućmy się na turystykę, miasto przecież ładnie położone, walory wszelakie posiada. Na podgórzu pobudowano nawet wyciąg, ale śniegu coraz mniej, dwa tygodnie w roku, ajent wyeksploatował, zostawił, wszystko stoi. Bo w Kowarach nie będzie większej turystyki. W mieście zostaną sami emeryci. Dla młodych nie ma żadnych perspektyw".

 W drugim pokoju siedzi córka. Mówi, że studiuje marketing, że chce uciec: "Bo Kowary tętniły życiem, a teraz są miastem starców. Kiedyś była praca, ludzie mieli szmal". Bartek: "Co, chciałabyś pracować w zakładzie?". Ona: "Nie, ale chciałabym widzieć na ulicy mniej przygnębionych ludzi, żeby byli tacy, jak kiedyś. Ale tu się wychowałam, to moje miasto rodzinne. Jak gdzieś wyjeżdżam, zawsze tęsknię". Do pokoju zagląda inżynier: "Trzeba zaznaczyć, że w Kowarach są najładniejsze dziewczyny. Moja córka została Miss Karkonoszy". Córka zaczyna krzyczeć, wyrzuca ojca z pokoju, trzaska drzwiami, inżynier śmieje się, "gwiazdy są nerwowe" - rzuca, ona dalej krzyczy, "nie chcę o tym mówić, nie chcę tego konkursu wspominać" - krzywi się, znów ojca wyprasza z pokoju, znów krzyczy, słowa niesie po bloku. Bartek żegna się pośpiesznie, wraca do domu.




 A w domu Amelka.


 Amelka, czyli siostra Bartka. Pije herbatę. Nie chce wyjechać, wie że w Kowarach zostanie: "Wszyscy są nastawieni na karierę, wszyscy myślą że trzeba się uczyć, być przebojowym, elastycznym, zarabiać tysiące. Dlaczego? Skąd się to bierze? Ludzie za bardzo gonią za rozrywkami, za sukcesem, wydaje im się, że jak pójdą pięć razy w tygodniu do teatru, to coś im się w tej głowie poprzestawia, że ich napełni, że będą sypać scenariuszami, a to nieprawda. Jeździłam do Wrocławia na zajęcia raz w tygodniu, skończyło się nerwicą. Nie mogłam sama wsiąść do autobusu, nie potrafiłam nawet kupić karty magnetycznej. Tu jest las, łąki, drogi, sielanka. Spacery, książki. Cisza. Wystarczy wyjść dalej, stres spływa, przychodzi oczyszczenie. Nie trzeba nawet imprezy, chlania, wszystko schodzi. Można łazić w góry, można iść na spacer z psem do krysznaitów, dwie godziny drogi, zawsze cię nakarmią. Ale mimo to - jeśli mieszkasz w Kowarach - czujesz rzeczywiście jakiś ciężar, jakiś kamień u szyi. Ciągnie cię w dół zawsze, kiedy pomyślisz o przyszłości. Dlatego muszę stąd na chwilę wyjść, mimo wszystko pojechać do Wrocławia. Teraz będzie łatwiej, są znajomi, to pozwoli przetrwać.  Pięć lat, potem wrócę. Skończę studia, będę tu znów sprzątać. Takie są realia. Ale pozostanie mi przynajmniej satysfakcja".




 Paweł też w domu.


 W swoim domu, po sąsiedzku. Na Alei Wolności. Paweł Pawlicki. Z nieba sypie śnieg, przykrywa cienką warstwą świętego Franciszka, tłumi kościelny dzwon, zakrywa ulice, pocztę, "Żulandię". A Paweł siedzi. Słucha "Tangerine Dream", robi kogel-mogel, łupie orzechy, odpoczywa po imprezie, szykuje się do nocnej zmiany w fabryce lnu. Opowiada: "Nie czuję się tu zasklepiony, zamknięty. To nie dziura bez przyszłości. Bywają gorsze miejsca. Tu blisko jest Karpacz, Jelenia Góra.



"Bywają gorsze miejsca"


 To nie upadły pegeer, gdzie do najbliższego pracodawcy trzeba doginać 50 kilometrów. Stąd można wyjechać do Jeleniej do kina, można czytać, można wejść do internetu, można grać w piłkę, można spacerować po lesie, a las nigdy się nie znudzi. Niektórzy znajdują przyszłość i nadzieję w tym, że sobie zrobią dziecko. Kowary to nie koniec świata i koniec życia. W fabryce pracuję po osiem godzin, czasem - jak trzeba, dłużej. Robota niełatwa, ale ja lubię ciężko pracować. Barwię len - dostaję kolor, sporządzam wedle receptury, mieszam chemikalia, namaczam  firanki". Potem Paweł mówi, że musi wyjechać do Włoch, do siostry, że trzeba zarobić na mieszkanie. Ale wróci. Teraz je orzechy, opowiada jeszcze, jak przyszedł wczoraj skuty z "Żulandii", dał psu pół kilo makowca, do miski wlał karton mleka, rozcieńczył jeszcze z wodą. Potem patrzy przez okno, mówi, że przed chwilą kot próbował złapać gołębia, capnął za skrzydło, ale tamten się wyrwał. Mówi że pada śnieg. Mówi, że nie wyjeżdżał jeszcze nigdy z Kowar na dłużej, ale musi. Ma nadzieję, że wytrzyma.




 Magda w Urszulce.


 "Urszulka" to knajpa. Bardzo dobra knajpa. Magda Dąbrowska mówi, że jedyna dobra w Kowarach. Trochę w niej chłodno, siedzieć trzeba w kurtce, ale za to pani bufetowa - jak złoto, poda tanie piwo, przyszykuje paszteciki. Magda siedzi więc w "Urszulce", opowiada jak dwa lata temu dostała się do pracy markecie za kasą, jak przyszło dwieście osób, ona znalazła się w szczęśliwej dwunastce, mówi, że dostaje sześćset złotych i wszyscy jej pracy zazdroszczą, ale ona nie może się do tej pory pogodzić, że została robolem, opowiada jak siedzi w sklepie i widzi zza kasy, jak ubożeją Kowary, mówi, że ludzie są zdesperowani, że potracili już kuroniówki, że pakują towar do kieszeni, ale nie potrafią wynieść. Potem milknie. Koniec, Urszulka otwarta tylko do siódmej.




 I znowu Paweł.


 Teraz siedzi "Pod lipami". Wpadł na jedno piwo. "Pod lipami" to lokal oddalony od centrum, wielki dom zanurzony wśród szarych kamienic, dom z pustym dziedzińcem, tuż przy drodze do Kowar Górnych, między przystankiem pekaesu a wiaduktem. W środku ciepło, gęsto, robotniczo. Paweł rozmawia z kolegami z fabryki, sączy, spotyka Małgorzatę, siadają za stół, koledzy zamawiają dla nich dziewięć piosenek, pakują dwuzłotówki do grającej szafy, pudło skacze po skali, mija disco polo, zatrzymuje się na dinozaurach rocka, wybrzmiewa "Dozwolonym do lat osiemnastu". Paweł mówi: "Jak ktoś wyjedzie do Wrocławia, pomieszka w mieście i potem do Kowar wróci, to zda mu się, że tu się nic nie dzieje. Bo w Kowarach jest inna częstotliwość życia". Potem opowiada, że Kowary są piękne, że są tu krzywe chodniki, że siatka pordzewiała, płoty rozchwiane, że widać starość. Mówi, że ludzie narzekają, bo upadł okręt flagowy, dawne "dywany" się podzieliły, zredukowały, runął symbol. "Ale w Kowarach ludzie się kochają" - powtarza. - "Ludzie umierają, rozchodzą się, schodzą. Kowary nie są o nic uboższe". "Dziwny jest ten świat", maszyna przeskoczyła, gra teraz piosenki Niemena. Za oknem ciągle pada śnieg.




 Dyrektor Murzyn podsumuje.


 Lechosław Murzyn, ojciec Jarka. Jest dyrektorem szkoły podstawowej. Czeka w sekretariacie, za oknem wieczór. Zanim jednak dyrektor Murzyn podsumuje - opowie o przeszłości: przyjechał z rodziną do Kowar z końcem lat siedemdziesiątych. Mieli zamieszkać na pół roku, są już przeszło dwadzieścia lat. "Zjechaliśmy tu razem z wrocławskim desantem - ludźmi po studiach, na których czekały tu miejsca pracy. Trzymaliśmy się razem, wszyscy się wspieraliśmy. Zrozumieliśmy, że kluczem jest akceptacja notabli. Że wiele można tu załatwić za butelkę gorzały. No i że w Kowarach jest spokój. Mieszkam na czwartym piętrze - z widokiem na Górę Wołową i na Śnieżkę, nikt mi nie zagląda w okno. Jak się wpieprzę za bardzo, to przychodzę do domu, patrzę na góry, mówię sobie: <<Spójrz, ile te góry mają lat. Co ty się stary ciskasz? Przyjrzyj się - pomyśl, ile tu gorszych rzeczy musiało się zdarzyć, ile bardziej nerwowych, ile bardziej pokrętnych>>. Tu łatwo nabrać dystansu. Dlatego zostałem".

 Później dyrektor Murzyn mówi o kowarskich uczniach, o absolwentach, o tym, że młodzież z małych miast czeka ciężka droga, bo nie stworzono osłonowego systemu, że studenckie pożyczki nie wystarczą, że ludzie biedni zostali poprzez system żyrantów odcięci nie tylko od awansu społecznego, ale i intelektualnego. "Tylko że Kowary to mimo wszystko nie białostockie, lubelskie, rzeszowskie - jakieś szkoły jednak w pobliżu są - niekoniecznie o najlepszej renomie, ale w Jeleniej można dostać się na filię politechniki, jest jakaś wyższa szkoła zawodowa. Licea też nie są najgorsze, nie można powiedzieć, że jesteśmy na Śląsku odcięci od kultury, czy nauki. Dolny Śląsk to region specyficzny - wszędzie wysoka stopa bezrobocia, ale jest jakaś szansa studiować. A co potem? Co po studiach? Co z pracą? Dlatego chciałem wczoraj spytać, czy będziemy rozmawiać o kowarskich drgawkach przedśmiertnych. Bo znaleźliśmy się w czasach, w których miasto się zestarzało, dostało już tych drgawek, może uda się je jeszcze reanimować, ale Kowary muszą się przepoczwarzyć. Nic w tym nadzwyczajnego. Wystarczy poczytać historię miasta. Takie etapy umierania i odradzania się miały już tu miejsce. Pierwsze drgawki wystąpiły po wojnie trzydziestoletniej. Skończono wydobywać rudę żelaza, zakryto sztolnie - matka natura powiedziała - dość.

Tu łatwo nabrać dystansu.
"Łatwo tu nabrać dystansu."

 Przed mieszkańcami Kowar otworzyły się dwie drogi - pierwsza - wyprowadzić się, druga - znaleźć nowe zawody. Ludzie dostrzegli, że w Kowarach świeci mocno słońce, że promienie i miękka woda służyć mogą do bielenia płótna. Kowary podniosły się - zaczęły żyć przez wieki z mody na szmaty, później z mody na dywany. Potem miasto złapało jeszcze dodatkowy oddech na rozbudowę z sześciu do trzynastu tysięcy, bo świat oszalał, zaczęliśmy rozbijać atomy. Ale uran to tylko przerywnik - górnictwo szybko się skończyło. Zostały dywany, ceramika. Teraz to nie wystarcza. Nowe pokolenie musi znaleźć pomysł na swoje życie. Może turystyka od piątku do niedzieli? Może ludzie będą tu chcieli wypoczywać na weekendy? A jeśli nie? Czy jest jakiś pomysł, gdyby turystyka nie wypaliła? Nie ma, oczywiście, że nie ma, w całej Polsce nie ma innego pomysłu. Teraz w Kowarach nie wystąpił jeszcze zawał, ale drgawki są coraz silniejsze. Oficjalnie pracy nie ma ponad 20 procent ludzi, wielu żyje z wyjazdów do Niemiec, z handlu, czy z wymuszania w pasie nadgranicznym. Jest bieda. Ale Kowary mają też dobre strony. W małym miasteczku świat jest prostszy. Kiedy ja ruszyłem do Kowar, moi przyjaciele wyjechali z Wrocławia robić kariery do Warszawy. A tam małomiasteczkowa wścibskość i gnuśność została zastąpiona czymś o wiele gorszym - w każdej korporacji, wszędzie, gdzie jest dopychanie się do stanowisk - występuje rzecz jeszcze bardziej dramatyczna - bo tam obserwują cię nie po to, by plotkować, a by podłożyć ci nogę, wykopać - po to cię zapraszają na wódkę, po to z tobą rozmawiają. Chłopaki przyjeżdżają czasem do mnie z Warszawy, chcą odreagować. Wracają do naszych studenckich czasów - piją wódkę, wypoczywają. Bo tam u siebie mają kancelarię - muszą być jak spod igły. A tu traktują swojego kolegę ze studiów, tak jak go traktowali kiedyś, wiedzą, że nawet jeżeli kiep wpadnie do czyjegoś piwa, to ten ktoś wybaczy, wyciągnie po prostu szluga, wyrzuci, impreza będzie trwać. Zapominają o balaście, o karierze, o wybudowanym domu, o zrobionej forsie, udanych lub nieudanych dzieciach, kochankach, rozwodach. Każdy wraca do studenckiej przeszłości, wie że nawet jak się urżnie i puści pawia, to mu wybaczą, bo na studiach też to robił. A w zamkniętych środowiskach zawodowych nie uszłoby mu to, tam taki wybryk to dramat". Dyrektor Murzyn wstaje, oprowadza po szkole, pokazuje prysznice, halę sportową, wyremontowane klasy. "Ja jestem w dobrej sytuacji - odbudowałem szkołę, to po mnie pozostanie. Kiedyś ta buda była nisko notowania, teraz dwuletnie dzieci zapisuje się tu na 2005 rok. A więc można tworzyć, można coś naprawiać. Jeśli nie cały kraj, nie całe miasto, to choć małą jego część. Można próbować. A w co się Kowary przepoczwarzą? Pójdźcie na podgórze, tam jest takie ostre podejście na przełęcz kowarską. To Droga Głodu. Ludzie szli tam pracować za bochenek chleba dziennie. Zdawało się, że nic się nie da zrobić, że miasto się nie podźwignie. Ale na początku wieku Kowary się jednak podniosły - w kronice można wyczytać, że stały się zwykłym miasteczkiem usługowym: dwóch dentystów, kilka hotelików, garaż z taksówką, spokojne życie, trochę ludzi pracowało dalej przy dywanach, ruszyła jakaś drukarnia, szkoła koronkarska, szkoła grafiki, wiele było pomysłów na życie. A w co miasto przepoczwarzy się teraz? I czy w ogóle coś z poczwarki wyjdzie? To już zależy od młodych, oni muszą znaleźć wyjście, stworzyć sobie warsztat pracy. Bo moje pokolenie nie zrobi już niczego. Jeśli nowe pokolenie zdoła coś odkryć - miasto odżyje. A jeżeli nie? Jeżeli nie, to Kowary po prostu umrą. Tak to wygląda z perspektywy historii. Bo na razie w całej Polsce nikt nie ma pomysłu, co zrobić na dłuższą metę. Nikt nie wie co uczynić ze zwykłymi ludźmi. Średnie pokolenie już niczego nie wymyśli, okopało się i broni tego co zdobyło w ostatniej dekadzie. Co miano wyprzedać - wyprzedano. Powstała klasa kapitalistyczna. Intelektualiści zostali goli i weseli. Kto miał nakraść - nakradł. Kto miał zubożeć - zubożał. Nasza generacja niczego już nie zmieni - ani w Kowarach, ani w Polsce".







Tekst - w wersji skróconej - został opublikowany w Tygodniku Powszechnym.



 reportaże    strona główna

 

© dziennikarze wędrowni